Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Bracia polscy – lubelscy arianie

Lublin zajmował niezwykle ważne miejsce w dziejach polskiej reformacji. To tutaj przez kilkadziesiąt lat rozwijała się myśl intelektualna braci polskich – jednego z najbardziej inspirujących ruchów religijno-społecznych w nowożytnej Europie. Działalność braci polskich w Lublinie przypadła na tzw. złoty wiek polskiej reformacji. Lublin był bogatym miastem kupieckim, w którym kwitła kultura jarmarków i spotykały się rożne idee. Te sprzyjające warunki polityczno-społeczne pozwoliły na rozwój ariańskiej gminy, której członkowie niemalże przez trzy pokolenia współkształtowali intelektualny i duchowy pejzaż miasta.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Lubelscy bracia polscyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lubelscy bracia polscy znani byli również jako: antytrynitarze, chrystianerzy, prawdziwi chrześcijanie, nowochrzczeńcy, unitarianie, lublinianie. Po 1598 coraz częściej określano ich socynianami. Wrogowie przezywali braci polskich nurkami lub arianami. Paradoksalnie ta ostania nazwa, obraźliwa w swoim założeniu, przetrwała w pamięci historycznej do dzisiaj, rozpowszechniona przez dwudziestowieczne dziejopisarstwo.

Zbór ariański oddzielił się ze zboru kalwińskiego w 1565 roku. Duchowym opiekunem nowej wspólnoty był dotychczasowy minister kalwiński Stanisław Paklepka. Należał on do grona Polaków studiujących w Bazylei i był jednym z plebejskich duchownych, którzy doprowadzili do rozłamu w obozie reformacji. W 1567 Lublin nawiedziło morowe powietrze, jedną z ofiar epidemii był Stanisław Paklepka. Wraz z jego śmiercią gmina lubelska przez trzy lata pozostawała pod wpływami judaizantów, sekty ostro krytykowanej przez małopolski obóz braci polskich.

W 1570 roku do Lublina przybyli dwaj przyjaciele szlachcic Jan Niemojewski oraz mieszczanin Marcin Czechowic. Ich zadaniem była walka z sektą judaizantów i odbudowa lubelskiego zboru. Pod wpływem tych dwóch nieprzeciętnych postaci polskiej reformacji Lublin stał się jednym z prężnie działających ośrodków braci polskich, pełnił również istotną funkcję regionalną, jednocząc członków pobliskich zborów. Obydwaj bracia polscy reprezentowali radykalne skrzydło arianizmu. Głosili hasła pacyfistyczne i antymilitarystyczne. Odwoływali się do ideałów ewangelicznego ubóstwa, podejmowali próbę budowania lubelskiej gminy na wzór pierwszych gmin chrześcijańskich. Wykładem programu religijno-społecznego lubelskich arian były Rozmowy Chrystiańskie Marcina Czechowica. Lublinianie, znakomici mówcy i wybitni erudyci, prowadzili liczne dysputy i polemiki z katolikami i z kalwinami. Polemizowali również z Żydami. Radykalny program społeczny lublinian był krytykowany w samym obozie Zboru mniejszego, zwłaszcza ze strony zwolenników bardziej umiarkowanego programu społecznego. W gronie przeciwników Marcina Czechowica, Jana Niemojewskiego znaleźli się Szymon Budny oraz Faust Socyn.

Śmierć Jana Niemojewskiego w 1598 roku zapoczątkowała nową epokę w dziejach lubelskiej gminy braci polskich. Na czele zboru stanęli przyjaciele i zwolennicy Fausta Socyna – Krzysztof Lubieniecki oraz Walenty Smalc. Obydwaj aktywnie uczestniczyli w tworzeniu bardziej umiarkowanego – zwanego niekiedy szlacheckim – programu, który uwzględniał panujące w Rzeczpospolitej realia polityczno-społeczne. W tym okresie zbór lubelski utracił dotychczasową pozycję, chociaż nadal działały w nim nieprzeciętne osobistości, przede wszystkim szlacheckiego pochodzenia. W mieście zmieniły się realia polityczno-społeczne. Nasilała się walka kontrreformacyjna, Lublin nawiedzały kolejne kataklizmy, które powodowały zubożenie mieszkańców i coraz bardziej widoczne nastroje antyreformacyjne.

Triumf kontrreformacji przypadł na lata, gdy starostwo lubelskie objął w 1613 roku Mikołaj Firlej. Lublin podzielił wówczas los większości miast królewskich. W tym okresie nasiliły się procesy przeciw braciom polskim, napady i tumulty wyznaniowe. W 1627 roku rozegrał się kolejny dramat, który na zawsze zmienił duchowe oblicze miasta. Wzburzony tłum zburzył doszczętnie budynek zboru. 4 sierpnia trybunał sądowy zakazał odbudowy zboru. Zakazał również zbierania się na nabożeństwach. Szlachta miała być karana infamią, pozostałe osoby czekała kara śmierci. Wyrokiem trybunału zniesiono wszelki kult protestancki w Lublinie. Dzieje świetności lubelskiej gminy braci polskich należały już do przeszłości. Zbór przeniósł się do Piask, a Andrzej Lubieniecki uszedł do posiadłości swego brata Krzysztofa Lubienieckiego w Jabłonnej. Mimo zakazów sądowych zbór został odbudowany, a ostateczny zakaz jego zamknięcia został wydany przez Trybunał w 1635 roku.

Kres dziejów lubelskich braci polskich należy uznać rok 1658, kiedy została wydana konstytucja sejmu skazująca arian  na wygnanie.

 

Agnieszka Polak