Biłgoraj – sztetl
Początek osadnictwa żydowskiego na ziemi biłgorajskiej przypada na XVI wiek. Przybyli tu wtedy Żydzi aszkenazyjscy, trudniący się przede wszystkim handlem i rzemiosłem.
Spis treści
[Zwiń]Początek osadnictwa żydowskiego
Początek osadnictwa żydowskiego na ziemi biłgorajskiej przypada na XVI wiek. Przybyli tu wtedy Żydzi aszkenazyjscy, trudniący się przede wszystkim handlem i rzemiosłem. Stopniowo ludność żydowska zaczęła dominować na rynku gospodarczym, ich liczba rozrastała się, w związku z czym postanowiono uregulować status prawny społeczności.
W 1616 roku Zbigniew Gorajski przyznał Żydom pełną swobodę osiedlania się w Biłgoraju, wyraził zgodę na budowanie domów oraz nabywanie i odsprzedawanie placów, pól i ogrodów. Zezwolił również na budowę bożnicy, domu dla rabina, kantora, szkolnika, oraz szpitala dla chorych, zajmującego dwa domy przy ul. Krzeszowskiej. Za miastem założono również cmentarz żydowski. Żydzi byli zobligowani do ponoszenia wszelkich opłat miejskich, jednak w przyszłości miejsca te miały być wolne od wszelkich podatków i czynszów.
Biłgorajscy Żydzi mogli również prowadzić wszelką działalność gospodarczą na równi z ludnością chrześcijańską. Gorajski powołał odrębny sąd, któremu podlegały kwestie żydowskie. Przywilej ten został potwierdzony w 1634 roku. Zbigniew Gorajski traktował wszystkich mieszkańców jednakowo – ludność chrześcijańska i Żydzi mieli te same prawa i obowiązki.
Demografia
W związku z wojnami XVII wieku, w mieście pozostało jedynie 12 Żydów. W następnych latach populacja żydowska się zwiększyła i w 1674 roku na ogólną liczbę 183 mieszkańców Biłgoraja było 40 Żydów.
Wiek XVIII przyniósł dynamiczny wzrost liczby mieszkańców żydowskich – w 1765 roku stanowili oni 19,2 proc. ogółu ludności.
Dane demograficzne z XIX wieku pokazują wzrost liczby Żydów w Biłgoraju. W statystyce z 1819 roku odnotowano 1671 chrześcijan i 616 Żydów (26,7 proc.). W 1827 roku w sumie było 3050 mieszkańców, w tym 1019 Żydów (33,4 proc.), w 1836 roku – 1204 Żydów, w 1860 roku – 2070 Żydów (38,2 proc.), w 1865 roku 6136 mieszkańców, w tym 3675 chrześcijan i 2221 Żydów (37,8 proc.).
W latach 1859–1913 nastąpił ponad 170-procentowy wzrost liczebności tej grupy narodowościowej. Żydowska populacja Biłgoraja charakteryzowała się znaczną przewagą liczebną kobiet nad mężczyznami. Według danych z 1897 roku na 100 zamieszkałych w mieście żydowskich mężczyzn przypadało aż 112 kobiet.
W latach I wojny światowej liczba ludności żydowskiej znacznie się zmniejszyła. W okresie międzywojennym Żydzi stanowili w powiecie około 10 proc. ludności.
Topografia
Żydzi w Biłgoraju zamieszkiwali przede wszystkim rynek i przyległe do niego uliczki. Dokładne dane pojawiły się w 1760 roku, kiedy dokonano szczegółowego przeglądu mieszkańców Biłgoraja. Wiadomo, że spośród 45 domów przy rynku, 36 należało do Żydów. Żydzi zamieszkiwali również ul. Zatylną Rynkową (14 domów), ul. Tarnogrodzką (10 domów), pojedyncze domostwa znajdowały się również na ul. Morowej oraz ul. Nadstawnej. Większość z tych ulic była jednak zamieszkiwana przez ludność chrześcijańską.
W 1728 roku Żydzi otrzymali zgodę na budowę bożnicy i założenie cmentarza. W Biłgoraju istniały trzy cmentarze żydowskie. Do naszych czasów przetrwały jedynie resztki ostatniego kirkutu założone prawdopodobnie u schyłku XVIII wieku lub na początku XIX wieku. Ulokowano go za miastem, ponad 1,5 km na południe od rynku, na przedmieściu zwanym Piaski.
Plac bożniczy z drewnianą synagogą, domem nauki i łaźnią znajdował się na rogu obecnych ulic: Lubelskiej i Krasińskiego, natomiast kirkut usytuowany był poza granicami miasta (południowa część obecnej ul. 3 Maja). W 1857 roku drewniana bożnica została poddana oglądowi przez „Budowniczego Powiatu Zamojskiego” H. Dąbrowskiego, który w swym protokole opisuje budynek jako drewniany, kryty gontem, wzniesiony na planie kwadratu o boku około 16,60 m i wysokości 6,70 m. Składał się on z sali modlitw, przedsionka i izby kobiet na piętrze. Pojemność budynku określono na 400 osób, frekwencję na 150 mężczyzn i 70 kobiet. Po pożarze starej synagogi w 1867 roku, zbudowano w 1875 roku nową, murowaną, pośrodku zachodniej pierzei rynku.
W Biłgoraju działały też dwie żydowskie drukarnie Maksa Kaminera i Mordki Wernera. Pierwsza w latach 1905–1907 drukowała antypaństwowe odezwy do ludności oraz ulotki Bundu, druga istniała już od 1881 roku i nie dotrwała do I wojny światowej.
Organizacje wyznaniowe – gmina żydowska
Społeczność żydowska w Biłgoraju posiadała pewien zakres autonomii, której wyrazem była wyznaniowo-narodowościowa organizacja kahalna. Tutejsza gmina początkowo była podporządkowana kahałowi nadrzędnemu, którym był Szczebrzeszyn. W 1741 roku Józef Butler, ówczesny dziedzic Frampola i Radzięcina, podporządkował Żydów z Frampola i okolic Radzięcina pod jurysdykcję starszych gminy biłgorajskiej. Kahał biłgorajski uzyskał wtedy w stosunku do nich prawo „obrachowywania podatków”, sądzenia wszystkich spraw, dawania ślubów, co spowodowało wzrost liczby członków gminy biłgorajskiej, a tym samym wzrost jej znaczenia.
W okresie Królestwa Polskiego zniesiono organizację kahalną, wprowadzając na jej miejsce dozory bożnicze. Były one złożone z trzech osób, wybieranych na trzy lata. Obowiązkiem dozoru było m.in. ułożenie budżetu, nadzorowanie spraw związanych z administracją, a także wspomaganie ubogich. W 1871 roku dozory zastąpiono gminami wyznaniowymi. Równie ważne w tym okresie było nadanie Żydom w 1862 roku statusu częściowego równouprawnienia oraz wzrost popularności chasydyzmu.
W okresie międzywojennym gminy były kontrolowane przez władze państwowe. Na dochody gmin składały się opłaty za ubój rytualny, z „pierwszeństwa z bożnicy”, z wydzielania miejsc na cmentarzu, z dzierżawy łaźni, z wypieku macy oraz przymusowej składki.
Osobą stojącą na czele kahału (gmina żydowska) był rabin. Z akt metrykalnych z 1811 roku dowiadujemy się, że w tym czasie rolę tę pełnił Wigdor Majzels, aż do śmierci w 1819 roku. Kolejnym rabinem był Icchak Natan Note, zięć Wigdora Majzelsa (lata 1815–1864). Po jego śmierci rabinem został Nachum Palast, zięć Icchaka Natana Note.
W aktach pojawiają się również inni funkcjonariusze gminy: szkolnicy (Hersz Boruch, Ankiel Ant, Szmul Moszkowicz, Majlech Tober i Mojżesz Tauberman), kahalni duchowni (Chaim Irbach, Beniamin Wambergier, Lejba Lichsztral, Beniamin Szlajen, Szaja Kasner), kantorzy (Leyba Kurc, Herszek Sztrecher, Berko Sztruzer, Berek Wajsman, Mendel Kamel, Szloma Kamel), kasjerzy i pisacy „wiernicy” (Lejba Frenkiel, Chaim Kalksztajn, Abraham Lejbowicz, Lejba Lippe, Lejba Rotenberg, Szlomo Kamel), nauczyciele (Icyk Auchel, Wolf Herszkowicz, Leyba Ryngier, Josef Szarfman, Mojżesz Wanc), był także rzezak – Berek Wajsman.
Życie codzienne i relacje polsko-żydowskie
W życiu codziennym Żydzi biłgorajscy prowadzili przede wszystkim działalność gospodarczą. Zajmowali się handlem lokalnym, jak i dalekosiężnym. Ważną sferą ich działalności były dzierżawy. Wielu Żydów trudniło się warzeniem piwa i paleniem gorzałki. Pod koniec XVIII wieku wśród Żydów biłgorajskich było trzech złotników, dwóch krawców, czapników, garbarzy, piekarzy i rzeźników, a także po jednym szklarzu i szewcu.
W tym czasie stosunki między społecznością żydowską a chrześcijanami układały się na ogół poprawnie, choć zdarzały się incydenty między Żydami a ludźmi Kościoła. W 1686 roku Bernard Gołecki z konwentu franciszkanów, protestował przeciwko kilkunastu Żydom, oskarżając ich o prowokowanie różnych ekscesów w mieście w dni targowe, a także o utrzymywanie w swoich domach służby chrześcijańskiej i dopuszczanie się wybryków wobec chrześcijan w czasie ich świąt.
Życie kulturalne
Aktywna działalność kulturalna Żydów biłgorajskich rozpoczęła się dopiero w latach I wojny światowej. W Biłgoraju zaczęły się pojawiać gazety w językach jidisz i hebrajskim, a także pierwsze grupy teatralne. Założono również wtedy amatorskie koło teatralne, które działało do końca I wojny światowej. Kolejny amatorski zespół powstał dopiero w 1922 roku. Żydzi mieli również swoją bibliotekę przy Stowarzyszeniu „Tarbut” (1924), a także powstałą w 1936 roku żydowską miejską bibliotekę ludową.
Życie gospodarcze
W XIX wieku Żydzi dominowali w działalności handlowej. Większość sklepów znajdujących się w okolicach rynku należało do Żydów. Zajmowali się oni także operacjami finansowymi, dzierżawą dochodów i instytucji, które przynosiły całkiem spore zyski. W II połowie XIX wieku wśród znaczących przedsiębiorców żydowskich w Biłgoraju znajdowali się Szmul Ela Szwerdszarf (kupiec drzewny), Dawid Lubliner (przedsiębiorca budowlany), Josef Goldman (pochodzący z Tarnogrodu kupiec i finansista), Abuś Pelc (kupiec i dzierżawca dochodów gminy żydowskiej), Herszel Szajnwajd (handlarz zbożem, późniejszy właściciel młyna w Rożnówce).
Tuż przed I wojną światową w Biłgoraju funkcjonowało kilka żydowskich dużych sklepów i hurtowni, m.in. sklep i hurtownia spożywczo-kolonialna Lipy Wakszula; sklepy spożywcze mieli Szloma Sztul, Chaskiel Kandel, Berek Klajnminc. Po powstaniu styczniowym Biłgoraj stracił uprzywilejowaną pozycję jednego z prężniejszych ośrodków handlowych. Wpłynęło na to m.in. niekorzystne położenie komunikacyjne oraz ograniczenie liczby jarmarków z 11 do 6.
W II połowie XIX wieku miejscowi Żydzi mieli również znaczący udział w rzemiośle. Obok krawiectwa czy szewstwa, zaczęli zajmować się również sitarstwem, które szybko przyjęło formę produkcji warsztatowej. Stosunkowo dużo Żydów wykonywało także zawody fryzjera, piekarza, rzeźnika czy stolarza.
Sytuacja gospodarcza Żydów znacznie pogorszyła się w okresie międzywojennym. Biedniejsi żydowscy rzemieślnicy i kupcy zaczęli odczuwać głód, co wpłynęło na wzrost drobnych żydowskich sklepików i warsztatów rzemieślniczych, które zapewniały egzystencję. Wtedy też zaczęły komplikować się stosunki między ludnością polską i żydowską, szczególnie z powodu konkurencji w handlu i rzemiośle. Część Żydów pragnęła wyjechać do Palestyny, część asymilowała się.
Życie polityczne
Żydzi, mimo że dominowali pod względem gospodarczym, do czasu I wojny światowej nie brali udziału w życiu instytucjonalnym miasta. To sprawiało, że rozwijali oni swoje autonomiczne i niezależne formy aktywności społecznej i politycznej. W czasie rewolucji z lat 1905–1907 zawiązały się w Biłgoraju pierwsze struktury Bundu. W tym czasie Komitet Robotniczy prowadził agitację ekonomiczną, namawiając sitarzy do strajków. Ruch syjonistyczny narodził się dopiero w czasie I wojny światowej. Z inicjatywy młodych żydowskich oficerów armii austro-węgierskiej doszło do zawiązania w 1916 roku pierwszej organizacji syjonistycznej. Jej wpływom ulegali przede wszystkim ludzie młodzi, a wspierali ją biłgorajscy Żydzi, którzy opuścili miasto w 1915 roku wraz z wycofującymi się Rosjanami. Młodzież Biłgoraja założyła Stowarzyszenie Syjonistów, któremu przewodzili Motel Szur, Meir Hazaz oraz Nute Szwerdszarf.
W latach międzywojennych Żydzi kandydowali do Rady Miejskiej, jednak dopiero w 1927 roku weszli w skład Rady. Dużą rolę odgrywała Ogólnożydowska Partia Pracy (1931), jak i prawicowa partia o charakterze konserwatywnym – Aguda.
Zagłada
W chwili wybuchu II wojny światowej żydowska społeczność Biłgoraja liczyła przeszło 5000 mieszkańców, stanowiąc nieco ponad 60 proc. wszystkich mieszkańców miasta.
W czerwcu 1940 roku Niemcy zorganizowali w mieście getto skupiające Żydów z Biłgoraja i najbliższych miejscowości. Od początku okupacji miasta z każdym dniem nasilały się szykany wobec ludności żydowskiej: W 1940 roku nałożono kontrybucję na Żydów, bardzo wysoką. Nie pamiętam czy złoto czy pieniądze. Wiosną 1940 roku Niemcy z Wehrmachtu zabili bez powodu mego ojca. Wpadli do mieszkania, pobili wszystkich, dom zdemolowali i z rewolweru zastrzelili ojca. W 1941 roku ustanowiono opaski dla Żydów
.
W getcie biłgorajskim, obok miejscowej ludności żydowskiej, przebywali także Żydzi z innych, znajdujących się pod okupacją niemiecką, państw europejskich: W ciągu 1942 roku Niemcy przywozili Żydów z Czech i z Niemiec. Czescy Żydzi mieli żółte gwiazdy i z tyłu i z przodu, francuscy – gwiazdy z napisem «Jude», tak samo belgijscy, holenderscy i niemieccy
.
Getto zostało zlikwidowane w listopadzie 1942 roku. Niemal całą miejscową ludność żydowską wymordowano w obozie zagłady w Bełżcu: Pierwsza akcja odbyła się na Wielkanoc 1942 roku. Wywieziono wtedy do Bełżca długi pociąg, zaplombowano wagony, załadowano dużo ludzi do wagonu. W tej akcji wywieźli moją siostrę. Zabito dużo Żydów przy ładowaniu do wagonów. Wywozili kogo napotkali
.
Jedyną pamiątką po biłgorajskiej gminie żydowskiej są dziś pozostałości po miejscowym kirkucie, zdewastowanym doszczętnie w czasie okupacji i przez długi czas zupełnie zapomnianym. Renowacja 50 zachowanych macew miała miejsce w 1986 roku. Na kirkucie wystawiony został pomnik pamięci Żydów z Biłgoraja i okolic, zamordowanych tu przez hitlerowców.
Literatura
- Nasibirska Rózia (Zofia), Relacja z okupacji Biłgoraja 1939–1944, AŻIH, sygn. 301/3806.
-
Skakuj D., Zarys dziejów powiatu biłgorajskiego w latach 1867–1939, Biłgoraj 2005.
