Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Archidiakońska 9 w Lublinie

Pierwsze wzmianki na temat kamienicy przy ulicy Archidiakońskiej 9 pochodzą z 1459 roku. Przez lata budynek był przedmiotem sporu pomiędzy Radą Miejską a lubelskimi duchownymi.

Dom Mansjonarski w Lublinie. Fotografia
Dom Mansjonarski w Lublinie. Fotografia (Autor: Sztajdel, Piotr (1968- ))

Spis treści

[RozwińZwiń]

LokalizacjaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kamienica znajdująca się pod adresem Archidiakońska 9 mieści się u wylotu ulicy Archidiakońskiej. Fasadą zwrócona ku zachodowi, gdzie znajduje się plac po dawnym kościele farnym.

Dawny numer policyjny: –

Numer hipoteczny: 678

Numer przed 1939: Archidiakońska 9

Numer po 1944: –

Numer obecny: ?

FunkcjeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1940 roku w kamienicy mieściły się drukarnia i zakład krawiecki (według Inspekcji Budowlanej, sygn. 8). Obecnie kamienica pełni funkcję mieszkalną.

HistoriaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsza wzmianka źródłowa odnosząca się do dawnego Domu Wikariuszy pochodzi z 1459 roku. Dotyczy sporu pomiędzy Radą Miejską a lubelskimi duchownymi o dom znajdujący się obok istniejącej tu niegdyś baszty obronnej. Na mocy wyroku króla Kazimierza Jagiellończyka własność przeszła w ręce archidiecezji lubelskiej. Już wkrótce, w 1496 roku, wokół budowli rozgorzał kolejny spór, zakończony zwycięstwem przedstawicieli kościelnych. Dom został przeznaczony na mieszkanie dla duchownych z kościoła św. Michała, sama zaś baszta, na której najprawdopodobniej kościołowi zależało, dostała się władzom miasta.

Kolejna wzmianka źródłowa przenosi nas do 1575, czyli do roku wielkiego pożaru Lublina. Wówczas dom obejmujący także przekształconą na cele mieszkalne basztę, należący już najpewniej od kilkudziesięciu lat do mansjonarzy kościoła św. Michała, jako jeden z niewielu został ocalony przed spaleniem. Stał się tym samym ostoją dla wikariuszy kolegiaty, którzy utracili zajmowany przez siebie budynek i na mocy decyzji biskupa krakowskiego Franciszka Krasińskiego zostali osiedleni w interesującym nas obiekcie. Wówczas miała miejsce znaczna przebudowa, mająca na celu przystosowanie go na potrzeby powiększonej znacznie ilości mieszkańców. Na podstawie zachowanej ryciny autorstwa A. Hogenberga, pochodzącej z początków XVII wieku, dowiadujemy się jak w przybliżeniu mogła wówczas wyglądać omawiana nieruchomość.

Dom posiadał już wówczas trzy kondygnacje, z których najniższa pozbawiona była otworów okiennych, prawdopodobnie ze względów obronnych. Wkrótce uległ dalszej rozbudowie. Na potrzeby mieszkalne dobudowano południowo-wschodnią część budynku. Rozbudowę tę można datować na przełom lat 60. i 70. XVII wieku. Cały kolejny wiek obfitował w liczne, lecz drobne prace reparacyjne i dopiero ostatnie lata osiemnastego stulecia przynoszą nam trochę więcej informacji na temat stanu obiektu. Dzięki zachowanym księgom rachunkowym wiadomo, że dom znajdował się pod stałą i intensywną opieką zamieszkujących go wikariuszy, którzy nie szczędzili starań o zachowanie go w dobrej kondycji. Początek wieku XIX pociągnął za sobą powolne podupadanie kościoła farnego, a co za tym idzie również przylegającego doń domu wikariuszy. Likwidacja kolegiaty lubelskiej i przekazanie funduszy na rzecz katedry, spowodowały pogorszenie się stanu budynku. W 1826 roku sprawa wikariuszy została rozwiązana. Na mocy decyzji biskupa Dzięcielskiego powiększono ich liczbę, a także przeznaczono dla nich mieszkania w skrzydle kolegium jezuickiego. Dawny dom został wydzierżawiony. Zaniedbany budynek podupadał, a rozebranie kościoła św. Michała w połowie wieku tylko pogłębiło ten stan. Przerzucanie na siebie obowiązku przeprowadzenia remontu pomiędzy władzami miejskimi a kapitułą katedralną powodowało ciągłe odkładanie prac w czasie. Dopiero w 1859 roku rozpoczęto renowację, pod nadzorem majstra Karola Köpke. W czasie remontu zlikwidowano najwyższą kondygnację, co łączyło się między innymi z koniecznością konstrukcji nowego dachu. Znacznemu przeobrażeniu uległa również fasada budynku. Zmiana polegała przede wszystkim na jej ujednoliceniu oraz zamurowaniu części otworów okiennych.

Przeprowadzony wówczas remont nie wystarczył na długo, ponieważ już kilka lat później, w 1866 roku, konieczna była ponowna restauracja obiektu. W 1867 roku dom został wystawiony na publiczną licytację i wówczas nabył go Eliasz Cederbaum. Wiadomo, że wówczas był to obiekt dwupiętrowy, wolno stojący. Po śmierci właściciela w 1873 roku, nieruchomość odziedziczyli jego spadkobiercy, którzy pięć lat później sprzedali całość Berkowi Ratowi. Rodzina Ratów (m.in. Szymon Majer Rat i jego sukcesorzy: Izrael Rat, Serka Krasnosielska, Szajndla Rozenbrat) pozostawała właścicielami domu aż do wybuchu II wojny światowej. Po zakończeniu działań wojennych o odzyskanie nieruchomości ubiegała się jedyna ocalała przedstawicielka rodziny, Chana Rat. W 1950 roku sprzedała dom Annie Sokołowskiej i Eugenii Godlewskiej. Znajdujący się w złym stanie obiekt został poddany remontom, najpierw w 1957 roku następnie zaś na początku lat 60. Dopiero na początku XXI wieku przeprowadzono remont kapitalny. W latach 2000–2001 zajęto się osuszaniem, wzmocnieniem fundamentów, a także remontem stropów i więźby dachowej. W 2003 roku zajęto się elewacją budynku oraz pokryciem dachu. Kolejne lata przyniosły wykończenie wnętrz, konserwacje polichromii, wykonanie przyłączeń wodno-kanalizacyjnych, budowę tarasu oraz wykonanie bramy. Remont zakończono w 2006 roku.

Lokatorzy według wyznania, płci i wieku w 1941 roku

[Inspekcja Budowlana, sygn. 8]

Ogólna ilość mieszkańców 46

Chrześcijan 9

Żydów 37

Mężczyzn 12

Kobiet 21

Dzieci do lat 6 włącznie 5

Dzieci do lat 7–18 włącznie  8

Mieszkańcy nieruchomości według zawodu w 1940 r. [Inspekcja Budowlana, sygn. 8]

Robotnicy: 4 (na piętrze) + 4 (na poddaszu) + 1 (w suterenie) / 12 (w budynku frontowym)

Kupcy i przemysłowcy: 3 (na poddaszu)

KalendariumBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1459 – spór o dom obok baszty

1496 – kolejny konflikt pomiędzy władzami kościelnymi a Radą Miejską

1575 – podczas wielkiego pożaru miasta budynek nie ulega zniszczeniu

1826 – wikariusze zostają przeniesieni do mieszkań w kolegium jezuickim

1859 – renowacja obiektu

1866 – kolejna restauracja budynku

1867 – dom zostaje wystawiony na publicznej licytacji, podczas której nabył go Eliasz Cederbaum

1873 – po śmierci Eliasza dziedziczą jego spadkobiercy

1850 – Chana Rat sprzedaje dom Annie Sokołowskiej i Eugenii Godlewskiej

1957 – remont obiektu

2000–2006 – kolejny remont generalny domu

ArchitektBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Nieznany

StylBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kamienica renesansowa o lekko zatartych cechach stylistycznych.

Opis budynkuBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kamienica Archidiakońska 9 jest budynkiem narożnym, dwupiętrowym, z użytkowym poddaszem, znajdującym się w sąsiedztwie kamienicy Archidiakońska 7.

Elewacja frontowa trójkondygnacyjna, czteroosiowa. W drugiej osi, od strony północnej, znajduje się portal wejściowy, na prawo umiejscowione jest niewielkie okienko otoczone opaską. Pozostałe otwory okienne parteru pozbawione dekoracji.

Na wyższych kondygnacjach okna ozdobione obramieniem i gzymsami parapetowymi, z wyjątkiem okna na pierwszym piętrze, znajdującego się ponad portalem. Posiada ono jedynie opaskę oraz jest wyraźnie mniejszych rozmiarów.

Lico elewacji gładkie. Jedyną ozdobę stanowi ozdobny tympanon z dekoracją sakralną, umieszczony ponad wejściem. Całość zwieńcza bogato profilowany gzyms koronujący.

Elewacja tylna trójkondygnacyjna, wieloosiowa, na parterze dwuosiowa, na pierwszym piętrze sześcioosiowa, na najwyższej kondygnacji pięcioosiowa. Otwory okienne prostokątne, o zróżnicowanej wielkości, ozdobione opaskami i gzymsami parapetowymi. Rozmieszczone niesymetrycznie. Na parterze w drugiej osi, od południa, znajdują się drzwi wejściowe.

Lico gładkie, pozbawione dekoracji. Zróżnicowanie kolorystyczne ma na celu uwidocznienie baszty zaadaptowanej na część kamienicy.

Elewacja północna jest dwuosiowa, o zróżnicowanych otworach okiennych znajdujących się na drugiej i trzeciej kondygnacji. Kolorystyka analogiczna jest do elewacji tylnej.

WnętrzeBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Plan wnętrz obiektu posiada układ bardzo nieregularny, przede wszystkim na skutek licznych remontów i przebudów, a także przeprowadzonej w ostatnich latach renowacji.

PiwniceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Kamienica posiada jedną kondygnację piwnic. Są to cztery pomieszczenia w układzie odpowiadającym układowi wnętrz parteru. Piwnice usytuowano pod zachodnią częścią budynku, po wewnętrznej stronie dawnego muru obronnego, który stanowi równocześnie ścianę piwnic. Pomieszczenie środkowe dostępne jest z parteru, schodami umieszczonymi przy wschodniej ścianie. Z niego prowadzą wejścia do pozostałych pomieszczeń. Pierwotny układ pomieszczeń kondygnacji podziemia zakłóciły ścianki działowe.

Materiały ikonograficzneBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Inspekcja budowlana, sygn. 8

– Plan kanalizacji i wodociągu domu przy ul Archidiakońskiej 9, wł. Rotha Izraela z dnia 29 XI 1937 roku

– Szkic lokalu nr 1 przy ul. Archidiakońskiej nr 9 w mieście Lublinie

– Typ 1a Mehrfamilienhaus in der Alstadt Archidiakońska nr 9

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Akta nieruchomości położonej w Lublinie przy ul. Archidiakońskiej 9, APL, sygn. 8
  • Karta ewidencyjna zabytków, mps archiwum WUOZ w Lublinie, sygn. 21.
  • Lublin – Stare Miasto. Kamienica W. Pola nr 9, Badania architektoniczne i polichromii, opracował A. Kasiborski, Lublin 1988, syg. 497/I–III.
  • Szczęsch E., Dawny dom wikariuszy kolegiaty pw. św. Michała w Lublinie przy ulicy W. Pola 9. Dokumentacja naukowo-historyczna opracowana na zlecenie Miejskiego Zarządu Budynków Mieszkalnych w Lublinie, Lublin 1980, mps archiwum WUOZ w Lublinie, sygn. 489/I.