Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Alter Kacyzne (1885-1941)

Alter Kacyzne – ur. w 1885 roku w Wilnie, zamordowany w 1941 roku w Tarnopolu.

Fotograf, pisarz i publicysta narodowości żydowskiej. Samouk. Jedna z najważniejszych postaci bohemy artystycznej swego czasu. Autor wielu opowiadań, dramatów i powieści w języku jidysz. Uczeń postępowych myślicieli i pisarzy żydowskich, Szymona An-skiego i Icchaka Lejba Pereca. Twórca setek zdjęć dokumentujących życie społeczności żydowskiej w międzywojennej Polsce. W latach 20., na zlecenie amerykańskiej organizacji HIAS (Hebrew Immigrant Aid Society – Towarzystwa Pomocy Żydowskim Imigrantom), wykonał obszerną dokumentację fotograficzną życia polskich Żydów, zaś z polecenia nowojorskiej gazety codziennej „Forverts” („The Jewish Daily Forward”) tworzył fotoreportaże nie tylko z terenów międzywojennej Polski, ale także z Palestyny, Hiszpanii, Maroka, Włoch czy Rumunii. W latach 20. fotografował Lublin i Lubelszczyznę.

Alter Kacyzne (1885-1941)
Alter Kacyzne, ulica Mostowa w Lublinie, zbiory YIVO

Spis treści

[RozwińZwiń]

Nauka i początki twórczościBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pochodził z niezamożnej rodziny wileńskich Żydów; jego ojciec był murarzem, a matka szwaczką. Zanim trudna sytuacja rodzinna zmusiła go do przerwania formalnej edukacji, uczył się w rosyjsko-żydowskiej szkole powszechnej w Wilnie. Na własną rękę kształcił się dalej, zyskując biegłą znajomość języków – w krótkim czasie opanował nie tylko jidysz, hebrajski i rosyjski, ale także polski, niemiecki oraz francuski. Około roku 1900 został czeladnikiem w zakładzie fotograficznym w Jekaterynosławiu (dziś Dniepropietrowsk w południowej Ukrainie). Jego późniejsza twórczość fotograficzna wskazuje, że w tamtym czasie nie tylko opanował rzemiosło oraz zdobył zawód fotografa zakładowego, ale rozwinął także nieprzeciętny zmysł artystyczny i wrażliwość estetyczną.

Przenosiny do WarszawyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1910 roku Alter Kacyzne, wraz z żoną Khaną, przeniósł się do Warszawy, gdzie otworzył własne atelier fotograficzne. Jednocześnie, zafascynowany twórczością Izaaka Lejba Pereca, zaczął pisać poezję i opowiadania w języku jidysz. Współpracował też z wieloma żydowskimi pismami wychodzącymi w ówczesnej Polsce, m.in. „Literarisze Bleter”, „Bicher-welt”, „Ringen”, został redaktorem „Majn redendiker film”. W krótkim czasie stał się jedną z ważniejszych postaci na kulturalnej mapie żydowskiej Warszawy.

Fotografie wykonywane w jego atelier miały ogromne walory techniczne i artystyczne; posiadanie portretu wykonanego w zakładzie Altera Kacyzne stało się w Warszawie modne. Aspiracje fotografa sięgały jednak o wiele dalej. Pod wpływem Szymona An-skiego i prowadzonych przez niego badań etnograficznych na Wołyniu oraz Podolu, zaczął dokumentować codzienne życie społeczności żydowskiej, początkowo w Warszawie i jej najbliższych okolicach, później także na Lubelszczyźnie, w Galicji oraz na Kresach. W owym czasie wykonał także wiele portretów znanych osobistości, artystów, polityków i dziennikarzy, którzy bywali w zawsze otwartym domu Kacyznów, w Świdrze. Gościł tam m.in. Isaac Bashevis Singer.

Dokumentacja życia Żydów w PolsceBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Okazja do stworzenia prawdziwie wartościowych fotografii pojawiła się niespodziewanie w 1921 roku. Amerykańskie Hebrew Immigrant Aid Society (Towarzystwo Pomocy Żydowskim Imigrantom) zaproponowało, by Kacyzne stworzył fotograficzną dokumentację trudnej sytuacji Żydów w Polsce, wskazując jednocześnie na powody, dla których chętnie wybierali oni drogę emigracji, rzecz jasna – do Stanów Zjednoczonych. Mimo propagandowego zabarwienia, jakim u swego zarania naznaczony był projekt, fotografowi udało się stworzyć zdjęcia niezwykle świeże, celne, często wstrząsające, nie pozbawione walorów artystycznych – bliskie pionierskim reportażom Lewisa Hine’a czy Jocoba Riisa.

W ramach dokumentacji dla HIAS powstały także zdjęcia Lublina i Lubelszczyzny, wykonane około 1924 roku. Kacyzne nie skupiał się na dokumentowaniu kształtu miast i wsi; tematyka pejzażu i architektury stanowiła jedynie część jego dokonań. Najważniejsze było wówczas uchwycenie codziennego życia społeczności – przy pracy, w domu, w szkole, w synagodze, czasem podczas ważnych uroczystości (m.in. konsekracji Jeszywas Chachmej Lublin w 1925 roku). 

Kacyzne przedstawiał przede wszystkim świat sztetl – małych miasteczek, w których społeczność żydowska była liczna i uboga, gdzie przetrwały dawne tradycje oraz folklor. Odwiedził zatem Białą Podlaską, Dęblin, Garwolin, Hrubieszów, Kazimierz Dolny, Łaskarzew, Łuków, Maciejowice, Międzyrzec Podlaski, Parysów, Ryki, Wąwolnicę. Wiele fotografii poświęcił także samemu Lublinowi i jego dzielnicy żydowskiej – Podzamczu. Przetrwało wiele zdjęć wykonanych we wnętrzach nieistniejących już synagog (Synagoga Saula Wahla), kamienic i domów oraz na ulicach, których nie ma (ul. Szeroka, Krawiecka).

„Podróże fotograficzne”Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Następna propozycja przyszła także ze strony środowiska żydowskiego w Ameryce – Abraham Cahan z dziennika „The Jewish Daily Forward” zwrócił się z prośbą o bieżące dostarczanie zdjęć o tematyce społecznej. W ten sposób Kacyzne został korespondentem pisma i jako profesjonalny fotoreporter przez następne lata dokumentował trudne życie codzienne ludności żydowskiej w Polsce lat 30., dręczonej kryzysem gospodarczym. Na zlecenie Cahana odbył także dalsze „podróże fotograficzne”, do Palestyny, Maroka czy Rumunii.

Przed wybuchem II wojny światowej nie zdecydował się na emigrację z zagrożonej przez hitelerowców Polski. Po zajęciu Warszawy wyjechał wraz z żoną i córką do okupowanego przez sowietów Lwowa, gdzie pracował w teatrze. Po zajęciu miasta przez Niemców, znalazł się w Tarnopolu, gdzie został zamordowany podczas pogromu, 7 lipca 1941 roku.
Do ocalenia i upamiętnienia jego dorobku artystycznego przyczyniły się starania córki – Sulamity Kacyzne-Reale, która przetrwała Holocaust. Niemal wszystkie fotografie Altera Kacyzne uległy zniszczeniu podczas okupacji. Jedyne ocalałe zdjęcia – ok. 700 sztuk – są przechowywana w archiwach YIVO (Institute for Jewish Research) w Nowym Jorku; są to fotografie, które w latach 20. i 30. trafiły do HIAS oraz do redakcji „The Jewish Daily Forward”.
[2011]

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  • Kacyzne A., [w:] Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura – leksykon, pod red. Jerzego Tomaszewskiego i Andrzeja Żbikowskiego, Warszawa 2001, s. 233–234. 
  • Kacyzne A., Poyln. Jewish Life in the Old Country, Metropolitan Books, New York 1999.
  • Noborski Y., Kacyzne Alter-Sholem, [w:] The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe [online], http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Kacyzne_Alter-Sholem, dostęp: 9.11.2010.