Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Akademia Talmudyczna z XVI w. w Lublinie

Lublin to jedno z niewielu miast w Polsce, w którym w XVI w. istniała wyższa uczelnia talmudyczna o światowej sławie. Jej podwaliny założył wybitny talmudysta i rabin Lublina, Salomon Szachna. Pierwsza w Lublinie akademia talmudyczna znajdowała się na terenie dzielnicy żydowskiej.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Okoliczności powstania jesziwyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lubelska gmina żydowska, mimo że młodsza od gmin w innych miastach Polski szybko postarała się, aby na jej terenie stanęła wyższa szkoła talmudyczna. Umożliwiły to przywileje królewskie i silny w XVI w. rozwój żydowskiego handlu. W mieście organizowano wielkie jarmarki, na których sprzedawano towary z całego świata, a Lublin był w tym czasie węzłowym punktem handlowym pomiędzy Wschodem  i Zachodem, co sprzyjało bogaceniu się mieszczan i kupców. Żydzi powoli przenosili się z przedmieść w kierunku centrum Lublina, zakupując podmokłe tereny wokół Wzgórza Zamkowego. Tak uczynił m.in. żydowski lekarz Izzak Maj wykupując 11 października u  jej podnóża działkę i  przeznaczając ją na potrzeby gminy żydowskiej, która wybudowała, dzięki wydanemu 23 sierpnia 1567 r. przywilejowi królewskiemu, jesziwę.

Początki XVI-wiecznej akademii talmudycznejBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Założycielem akademii talmudycznej w Lublinie był Salomon Szachna, który w 1530 r. został mianowany rabinem w Lublinie, a w 1541 r. rabinem Małopolski. Założona przez niego jesziwa znana była z metody studiowania Talmudu, zwanej pilpul. Dzięki mądrości Szachny szkoła cieszyła się niezwykłym zainteresowaniem i w krótkim czasie zyskała rozgłos poza granicami kraju, ściągając do Lublina studentów z całej Polski, Czech i Niemiec. Jego najwybitniejszym uczniem był późniejszy zięć, Mojżesz Isserles zwany Remu, rektor krakowskiej jesziwy.

Budynek jesziwyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Był to solidny i piękny budynek mieszczący również synagogę imienia pierwszego rektora nowej akademii, rabiego Salomona Lurii. W tym samym budynku, kilka lat później, umieszczono mniejszą synagogę, która nosiła miano rabina Lublina Meira ben Gedalii, zwanego później Maharam Lublin. W drugiej połowie XVI w. w Lublinie istniała już synagoga i instytucje żydowskiej opieki społecznej, a wokół niej powoli rozrastało się miasto żydowskie chronione wydanym przez Zygmunta Augusta przywilejem (1568 r.) de non tolerandis Christianis, które zabraniało chrześcijanom mieszkania w dzielnicy żydowskiej, a także nabywania tam ziemi i domów.

Rektorzy jesziwyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Funkcja rektora akademii umożliwiała zwolnienie z podatków i niezależność od urzędującego rabina (w tym czasie stanowisko to piastował w Lublinie Izrael  Szachnowicz), ale także nadawała wyższy status od wszystkich rabinów. Ta wyraźnie uprzywilejowana pozycja gwarantowała nie tylko prestiż społeczny, ale również pełną niezależność w dobieraniu programu, metod i organizacji pracy w jesziwie.

Pierwszym rektorem wyższej uczelni talmudycznej w Lublinie został rabin Salomon Luria, zwany Maharszalem. Był to wybitny talmudysta, autor komentarzy do Talmudu i licznych responsów - pisemnych odpowiedzi uczonych na stawiane im przez grupy innych uczonych, gminy lub indywidualnych Żydów pytania dotyczące Halachy bądź liturgii. Skupił wokół siebie najlepszych nauczycieli i uczniów. Był przeciwnikiem kierunku scholastyczno-filozoficznego, propagowanego w innych jesziwach w Polsce np. w Krakowie, sam skłaniał się ku Kabale. Popierał racjonalną metodę interpretowania  Talmudu, ale zdecydowanie odrzucał filozoficzne koncepcje Arystotelesa, ostro krytykując rabinów cytujących tego filozofa. Sprzeciwiał się również dialektycznej metodzie studiowania Talmudu zwanej pilpulem. Z tego powodu popadł w konflikt z wieloma rabinami, w tym synem Salomona Szachny, Izraelem. Podczas jego kadencji na stanowisku rektora lubelska jesziwa stała się sławna w całej Europie, a miastu zaczęto nadawać zaszczytny tytuł Jerozolimy Królestwa Polskiego. Luria zmarł w1573 r., pochowano go na starym kirkucie w Lublinie.

 

Następcą Lurii był  jeden z największych uczonych w Polsce, autor słynnego zbioru responsów, Mordechaj Jaffe. Również i on był przeciwnikiem dialektyki. Kształcił się we Włoszech, a jego dodatkową pasją była matematyka. Wkrótce wyruszył do Pragi, a jego następcą został Meir Lublin (Rabbi Mair ben Gedalia), zwany Maharamem Lublin, który urząd rektora jesziwy pełnił aż do śmierci w 1616 r.  Kolejno urząd rektora sprawował wielki uczony, znawca Talmudu Maharszal (Samuel Elizer Halewy Ejdeles). Wiek XVII był dla miasta żydowskiego, i działającej w nim akademii czasem powolnego upadku.

Program i metody nauczaniaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Do najważniejszych przedmiotów nauczania w lubelskiej uczelni należało prawo talmudyczne (Halacha) i w bardzo niewielkim stopniu nauki świeckie.

Odrzucono zdecydowanie metodę studiowania Talmudu zwaną pilpul wprowadzoną przez Szachnę a  polegającą na wyszukiwaniu istotnych lub pozornych sprzeczności i niejasności w Torze i Talmudzie oraz usuwaniu ich za pomocą przesłanek zapożyczonych z dzieł talmudycznych1. Nie uznawano również kierunku scholastyczno-filozoficznego i powoływania się w responsach na Arystotelesa. Zwracano się ku mistyce żydowskiej, w szczególności Kabale. Jej propagatorem był Mordechaj Jaffe wprowadzając, jako pierwszy w Polsce, elementy kabały do prac halachicznych2

Schyłek jesziwyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1655 r. Kozacy podpalili całe miasto żydowskie, łącznie z bożnicą, domami na Podzamczu i  Zamkiem, i dokonali rzezi ludności żydowskiej. Po odejściu Kozaków miasto zajęli Szwedzi, a następnie Litwini. Żydzi po tragicznym pożarze nie mieli nic, miasto było spustoszone, a wielkie jarmarki lubelskie przeniesiono do Łęcznej, aż do roku 1661. Niedługo potem miasto splądrowali Tatarzy (1672 r.), po raz kolejny pozbawiając Żydów mieszkań. Po burzliwym okresie wojen w II połowie XVII w. Synagoga została odbudowana. W tym czasie podejmowano również bezskuteczne próby przywrócenia świetności dawnej akademii. W 1845 r., nastąpiła katastrofa budowlana. W od lat nie remontowanym budynku zawaliły się stropy, a odbudowa zniszczeń trwała aż do roku 1864.

Jeszywas Chachmej Lublin jako kontynuacja XVI-wiecznej uczelniBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Lublin pozostał w pamięci Żydów, jako miasto słynące ze swoich uczonych, dlatego właśnie tu Majer Szapiro rozpoczął w 1930 r.  budowę nowoczesnej uczelni rabinackiej nazwanej Jeszywas Chachmej Lublin, a będącej kontynuacją XVI- wiecznej uczelni. 

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Bałaban M., Żydowskie  miasto w Lublinie, Lublin 1991.

Borzymińska Z., Żebrowski R. (oprac.), Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, t. 1, Warszawa 2003.

Jerozolima północy, [w:] Żydzi Polscy (dodatek), "Rzeczpospolita", 6 maja, 2008.

Kuwałek R., Wysok W., Lublin Jerozolima Królestwa Polskiego, Lublin 2001.

Szalom Szachna w Lublinie, [w:] Żydzi Polscy (dodatek), "Rzeczpospolita", 6 maja, 2008.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia Szalom Szachna w Lublinie, [w:] Żydzi Polscy (dodatek), "Rzeczpospolita", 6 maja, 2008.
  2. Wróć do odniesienia Jaffe Mordechaj Ben Abraham, [w:] Borzymińska Z., Żebrowski R.(oprac.), Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, t. 1, Warszawa 2003, s. 654.