Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” w Lublinie jest samorządową instytucją kultury działającą na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. Jej działania nawiązują do symbolicznego i historycznego znaczenia siedziby Ośrodka - Bramy Grodzkiej, dawniej będącej przejściem pomiędzy miastem chrześcijańskim i żydowskim, jak również do położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii.

Częścią Ośrodka są Dom Słów oraz Lubelska Trasa Podziemna.

Agudas Isroel – struktura i funkcjonowanie Centralnej Organizacji Żydów Ortodoksów w dwudziestoleciu międzywojennym w Lublinie

Agudas Isroel (Związek Izraela) była ugrupowaniem politycznym o charakterze ortodoksyjnym.

Swoim działaniem obejmowała teren całej przedwojennej Rzeczypospolitej, ale najwięcej zwolenników posiadała na Lubelszczyźnie.

Spis treści

[RozwińZwiń]

Geneza i struktura partii na terenie PolskiBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Agudas Isroel została utworzona w 1909 roku w Wiedniu jako federacja światowa. Pierwsze jednostki organizacyjne w Polsce powstały w 1916 roku. 16 czerwca 1919 roku został zarejestrowany w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych (MSW) statut Agudas Isroel, będący prawną podstawą działalności partii.

Partia wielokrotnie zmieniała nazwy; powstała jako Agudas Haortodoksim (Związek Prawowiernych), w latach 1918–1919 funkcjonowała jako Szelomej Emunej Isroel (Pokój Wiernych Izraelitów), następnie powrócono do nazwy pierwotnej. Proces zmiany nazwy w różnych częściach państwa był nierównomierny, co można uzasadnić kształtującą się dopiero strukturą organizacyjną.

Na terenie całego państwa Aguda posiadała blisko 600 oddziałów terenowych. Najwyższą instancją było zbierające się co 3 lata na posiedzenia Ogólne Zebranie Delegatów, które wyłaniało Komitet Centralny, a spośród jego członków skład 25-osobowego Komitetu Wykonawczego.

Aguda była jedną z najsilniejszych organizacji ortodoksyjnych i dążyła do podporządkowania sobie organizacji o podobnych poglądach. Mocna pozycja polityczna Agudy została ukształtowana dzięki poparciu ze strony władz państwowych, jak również dzięki poparciu najznakomitszych cadyków np. z Góry Kalwarii, Aleksandrowa Kujawskiego czy Bełzu.

Na płaszczyźnie wyborów parlamentarnych i samorządowych w skali kraju Aguda nie odnosiła znaczących sukcesów, ale stanowiła silną konkurencję dla innych partii żydowskich w wyborach do żydowskich gmin wyznaniowych (kahał). W 1925 roku na obszarze byłej Kongresówki na 2323 radnych w kahałach, przedstawiciele Agudy lub bezpartyjni ortodoksi sprawowali 1458 mandatów, co stanowiło ponad połowę.

Cele statutowe i postulaty Agudas IsroelBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Partia ukierunkowana była na walkę o prawa dla ortodoksyjnej części społeczności żydowskiej. Aguda postulowała przede wszystkim:

  • obronę praw religijnych;
  • krzewienie zasad religijnych;
  • wspieranie i popieranie szkolnictwa wyznaniowego;
  • zrównanie w prawach obywatelskich Żydów z innymi narodowościami, aczkolwiek najważniejsze były dogmaty religijne;
  • walkę o interesy ekonomiczne społeczności żydowskiej;
  • wspieranie tych idei syjonizmu, które nie stały w sprzeczności z zasadami religii żydowskiej;
  • popieranie żydowskiego osadnictwa w Palestynie;
  • organizowanie osiedli dla Żydów ortodoksyjnych na terenie Palestyny.

Pomimo wspierania idei syjonizmu, na pierwszym miejscu Aguda stawiała na rozwiązywanie wewnętrznych problemów wynikających z zamieszkiwania Żydów na obszarze Rzeczypospolitej. W monografii partii stworzonej przez władze państwowe można odnaleźć następujący opis priorytetów:

Celem partii ortodoksów jest ścisłe zachowanie odrębności żydowskiej religijnej i wychowanie w tym duchu konserwatywnym młodzieży żydowskiej bez względu na zamieszkanie. Sprawy polityczne żydowskie (Palestyna) stawiane są przez Agudę na drugi plan i tylko o tyle, o ile nie stoją w przeciwieństwie z ich pojęciami religijnymi. Partia ta chociaż do obecnego rządu lojalna, jednak w społeczeństwo żydowskie nie wnosi postępu i kultury zaskorupiając się tylko do spraw wyznaniowych1.

Ponadto Aguda postulowała używanie w codziennej mowie języka jidisz, uznając jednocześnie hebrajski za język liturgiczny, a polski za państwowy.

Lubelski oddział partii postulował utworzenie Jeszywas Chachmey Lublin, który to postulat, ciesząc się dużym poparciem środowisk Żydów ortodoksyjnych, został zrealizowany w 1930 roku. Na lokalizację wyższej uczelni rabinackiej Lublin został wybrany nieprzypadkowo; było to uzasadnione wielowiekową tradycją uczelni żydowskich w tym mieście oraz tradycją sławnej XVI-wiecznej Akademii Talmudycznej, a także ortodoksyjnym charakterem tutejszej społeczności. Aguda postulowała również utworzenie organizacji dla młodzieży żydowskiej do lat 16-tu pod nazwą Perchej.

Od 1933 roku Aguda w skali całego kraju mocno krytykowała politykę antyżydowską wprowadzaną przez nazistów w Niemczech.

Wpływy Agudas Isroel w różnych organizacjachBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ugrupowanie Aguda posiadało wpływy zarówno w organizacjach o charakterze świeckim, jak i religijnym. Do pierwszej kategorii można zaliczyć Związek Spółdzielni Kupieckich, zaś drugiej – Szmorej Schabath (Światowy Związek Ochrony Soboty) oraz Związek Rabinów. Ponadto partia zorganizowała własne przybudówki Cejre Agudas Israel (młodzieżowa), Bnojs Agudas Isroel (kobieca) oraz Poalej Agudas Isroel (robotnicza).

Założyciel i rektor wyższej uczelni rabinackiej, Majer Szapiro był jednocześnie członkiem początkowo ogólnopolskich władz Agudas Isroel, a następnie lubelskich. Na terenie Lublina pod wpływem Agudy znajdowały się dwie szkoły Jesodej Hatora dla chłopców oraz Bejs Jakob dla dziewcząt, w której pobierało nauki 170 uczennic (stan na 1928 rok). Ponadto ugrupowanie prowadziło kursy wieczorowe Szunraj Erew. Lojalność Agudy względem władz państwowych zaowocowała swobodą nauczania w duchu poszanowania kultury i tradycji żydowskiej. Wszelkie przejawy asymilacji były piętnowane.

Prasa partyjna AgudyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Agudas Isroel wydawała kilka tytułów prasowych, które miały charakter dziennika, tygodnika, dwutygodnika, a nawet miesięcznika. W skali całego kraju ukazywał się dziennik „Jud” wydawany w Warszawie. Wśród tygodników wyróżnić można dwa tytuły: „Ilustrierter Bess Jaakob Żurnal” oraz „Jidyszer Arbajter”, zaś charakter miesięcznika miał „Ortodoksisze Bletelch”, wydawany w Łodzi.

Na Lubelszczyźnie ukazywały się dwa tytuły, z czego żaden w Lublinie. Od kwietnia 1929 roku wydawano w Zamościu dwutygodnik „Zamoszczer Wort” w nakładzie 700 egzemplarzy, którego redaktorem naczelnym był Berko Firsztman, zaś w Siedlcach tygodnika „Unzer Weg” w nakładzie 350 egzemplarzy. Ten ostatni tytuł miał niewielkie wpływy wśród społeczności żydowskiej.

Organizacja i struktura Agudas Isroel w Lublinie i na LubelszczyźnieBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Na terenie Lubelszczyzny powstawały jedne z pierwszych oddziałów terenowych partii. Już w 1916 roku oficer armii niemieckiej, doktor Karlnbach założył strukturę organizacji w Sokołowie. Kolejne powstały w Siedlcach i Łukowie (1918), Białej Podlaskiej (1920), Garwolinie i Janowie (1921) oraz Puławach (1922). W powiecie lubelskim tworzenie struktur Agudy rozpoczęto w Bychawie (1919), a następnie powstały w Bełżycach i Piaskach (1920) oraz Chodlu (1925). W skali całego powiatu lubelskiego liczba członków ugrupowania liczyła co najmniej 615 osób, co było wynikiem stosunkowo niskim.

Oddział lubelski został założony w 1919 roku i liczył około 300 stałych członków oraz wielu sympatyków. Partia, podobnie jak w skali całego kraju, również w Lublinie nie miała silnie rozbudowanej struktury organizacyjnej i personalnej. Pomimo tego, Aguda Isroel zarówno w Lublinie, jak i na całej Lubelszczyźnie mogła liczyć na wysokie poparcie społeczności żydowskiej, co wynikało z jej konserwatywnego i ortodoksyjnego charakteru.

Lubelski oddział partii w całej swojej historii siedzibę miał zlokalizowaną pod trzema adresami, w kolejności: ul. Nowa 19 (1919–1921), ul. Królewska 7 (1921–1935) oraz ul. Cyrulicza (nie jest znany nr domu) (1935–1939).

Zgodnie z zachowanymi dokumentami z 1932 roku organem partii w Lublinie był Komitet Lokalny, w skład którego wchodziło 9 członków. Na jego czele stał Prezes Mojżesz Szczerański (przemysłowiec), zaś Wiceprezesem był Lejb Forszteter (kupiec). Ponadto w skład Komitetu wchodzili Cudyk Lerman (sekretarz-kupiec), Tobjasz Liberman (skarbnik-kupiec) oraz pozostali członkowie Dawid London (kupiec), Dawid Pinkier kupiec), Majer Szapiro (rektor lubelskiej Jesziwy), Lila Bluzajd (przewodnicząca organizacji Bnois Agudas) i Szulim Eiger (przewodniczący organizacji Ceirej Agudas Isroel). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na wybitnych działaczy Agudy, którzy swoją postawą, energicznym działaniem i umiejętnościami organizacyjnymi potrafili przyciągnąć wielu sympatyków. Do grona tych osób należeli: Symche Handelsmana (zamożny kupiec), Mosze Ajzenberg (właściciel składu), Hersz Jojna Zylber (przemysłowiec), Szymon Halsberberg oraz Saul Finkelsztain (zmarł na początku lat 20).

W strukturach partii nie byli zatrudnieni na etat żadni urzędnicy, a składka była odprowadzana przez każdego członka w zależności od dochodów – wahała się w przedziale od 6 groszy do 12 złotych miesięcznie.

Młodzieżowa przybudówka Ceirej Agudas IsroelBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Młodzieżowa organizacja Ceirej Aguda powołana została do życia w Lublinie w 1919 roku. W okresie dwudziestolecia międzywojennego siedziba organizacji znajdowała się w kilku lokalizacjach: ul. Królewska 2, Szeroka 34 oraz Lubartowska 24. Na podstawie zachowanych dokumentów można określić liczbę członków, która wahała się w różnych okresach od 180 do 72. Do końca lat 20. liczba ta była stosunkowo wyrównana: 1919 – 180 członków, 1928 – 170 członków, z kolei na początku lat 30. spadła do 72 członków.

Organizacja działała w duchu krzewienia tradycyjnej kultury żydowskiej. Jednym z zasadniczych celów było odseparowanie młodzieży ortodoksyjnej od wpływów syjonizmu. Podstawowym celem Agudy było bowiem pielęgnowanie tradycji kultury żydowskiej w ramach państwa, w którym osiedlali się Żydzi, przy zachowaniu autonomii w krzewieniu tradycji żydowskiej.

Organem władczym był Zarząd. Do 1934 roku w jego skład wchodzili Josek Herc, Josek Rozen, Judka Frydman oraz Majer Rubinsztajn. W tym też roku doszło do poważnego wewnętrznego konfliktu ze względu na wybór nowych władz organizacji. Niechęć części członków do osoby Joska Herca, ówczesnego Prezesa doprowadziła do bójki, którą zakończyła dopiero interwencja policji. W skład nowego Zarządu weszli Josek Rozen, Judka Frydman, Majer Rubinsztajn, Majer Hersz Majersdorf, Lejba Filar, Mojżesz Wajngarten oraz Mendel Epen.

Wybory do Rady Miasta w latach 1919–1939Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1919 rokBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Pierwsze wybory samorządowe w niepodległej Polsce odbyły się w 1919 roku. Jedną z wielu partii w nich uczestniczących była Agudas Isroel. W tych wyborach partii udało się wprowadzić do Rady Miasta zaledwie 2 radnych Altera Welczera (fabrykant) oraz Hersza Jojnę Zylbera (przemysłowiec). Dla osiągnięcia ważnych celów dla całej społeczności żydowskiej miasta, Aguda kooperowała na forum Rady Miasta ze wszystkimi ugrupowaniami, a niekiedy nawet z sama endecją, która była partią antyżydowską. Podejmowane wspólnie problemy w Radzie Miasta dotyczyły przede wszystkim:

  • równomiernego rozkładu obciążeń podatkowych;
  • niezatrudniania Żydów w instytucjach miejskich;
  • braku subwencji na oświatę żydowską;
  • ogólnie pojęte kwestie socjalne.

Problem subwencji na szkolnictwo żydowskie był całkowicie negowany przez lewicowy Bund i syjonistów, które uważały, że pieniądze publiczne nie powinny być przekazywane na cele religijne. Niemniej, Aguda łącznie z syjonistami sprzeciwiała się niezatrudnianiu żydowskich robotników przy rozbudowie i modernizacji miasta. Za taki stan rzeczy partie obwiniały rządzącą wówczas w mieście koalicję PPS-Bund.

1927 rokBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Podczas tych wyborów za największego wroga Aguda postrzegała lewicowy Bund. Aby ograniczyć jego wpływy zawiązała z syjonistami koalicję pod nazwą Narodowy Żydowski Blok Wyborczy, na który oddanych zostało 4609 głosów, co przełożyło się na 6 mandatów, z których 2 przypadły Agudzie. Objęli je Hersz Jojna Zylber oraz Moszek Ajzenberg (kupiec).

Partia za główne problemy, które należało rozwiązać w pierwszej kolejności uważała: 

  • zapewnienie Żydom pracy w urzędach miejskich i gospodarce komunalnej;
  • umożliwienie pracy i handlu w niedziele i święta;
  • udzielanie subsydiów szkołom żydowskim;
  • poprawa warunków sanitarnych na terenie dzielnicy żydowskiej;
  • wspieranie przez miasto żydowskiej opieki społecznej.

1929 rokBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Wybory miały charakter przedterminowy, co było związane z rozwiązaniem przez ówczesnego ministra spraw wewnętrznych Felicjana Sławoja-Składkowskiego poprzednich władz miejskich i wprowadzeniem komisarza rządowego. Startująca w wyborach samodzielnie Aguda uzyskała 4 mandaty, które przypadły Szmulowi Ajchenbaumowi (przemysłowiec), Mosze Ajzenbergowi, Lejbie Forszteterowi (kupiec) oraz Herszowi Jojnie Zylberowi. Cechą charakterystyczną ukonstytuowanej Rady Miasta w wyniku tych wyborów była niemoc w wyborze Przewodniczącego, co spowodowało ponowne jej rozwiązanie przez ministra spraw wewnętrznych i wprowadzenie zarządu komisarycznego.

1934 rokBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W 1934 roku Aguda nie stworzyła odrębnej listy wyborczej i do wyborów wystartowała z ramienia prorządowego Żydowskiego Zjednoczenia Ludowo-Gospodarczego, w którym znaleźli się m. in. folkiści (opowiadający się za autonomią narodowo-kulturową, przeciwni ruchom syjonistycznym). Z ramienia Agudy do Rady Miasta wybrany został na kolejną kadencję jedynie Mosze Ajzenberg.

Wybory te ukazały brak porozumienia między połączonymi partiami, dużą rozpiętość liczebną głosów oddawanych na różne partie, jak również wzajemną niechęć poszczególnych ugrupowań. Spowodowało to małą ilość głosów dla poszczególnych partii, a zatem małą ilość otrzymanych mandatów. Raport starosty grodzkiego przedstawia następującą ocenę wyborów:

Społeczeństwo żydowskie Lublina, jak należało się spodziewać, poszło do wyborów rozbite na drobne grupki i wskutek tego przegrało z kretesem, gdyż na wszystkie listy żydowskie dostało jedynie 8 mandatów, czyli o połowę mniej niż przypadało Żydom stosownie do ich liczebności. Wszelkie usiłowania połączenia ugrupowań żydowskich we wspólnym bloku spełzły na niczym, gdyż każda grupa chciała mieć swego kandydata na czele listy i przeważnie o miejsce na liście rozbijały się poczynania blokowe. Świadczy to również o tym, że żydowskie czynniki partyjne słabo orientują się w przepisach nowej ordynacji, gdzie przecież miejsce na liście niczego nie przesądza2.

1939 rokBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ostatnie wybory do Rady Miasta Lublina odbyły się w 1939 roku. Bierna kampania wyborcza przełożyła się na uzyskanie przez Agudę zaledwie 1 mandatu, który przypadł Mosze Ajzenbergowi.

Znaczny odsetek ortodoksyjnych Żydów w Lublinie, a więc potencjalnego elektoratu Agudy, nie przekładał się proporcjonalnie na poparcie w wyborach samorządowych i parlamentarnych. Można założyć, iż było to skutkiem niskiej aktywności politycznej ugrupowania, która ograniczała się zaledwie do kilku spotkań bądź odczytów w roku.

Wybory do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Lublinie w latach 1924–1936Bezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

1924 rokBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Żydowska Gmina Wyznaniowa była faktycznym samorządem żydowskim, który bezpośrednio kształtował życie społeczności żydowskiej. Stąd każde ugrupowanie żydowskie walczyło o zdobycie jak najszerszego elektoratu, co przełożyłoby się na liczbę zdobytych mandatów w wyborach. Bardzo silne wpływy w Żydowskiej Gminie Wyznaniowej posiadały środowiska ortodoksyjne, a w szczególności Aguda.

Wybory w 1924 roku ukazały silną polaryzację żydowskiej sceny politycznej w Lublinie, gdzie z jednej strony znalazły się ugrupowania całkowicie lub w znacznej mierze zlaicyzowane, jak chociażby syjoniści i Bund, a z drugiej strony środowiska i organizacje religijne na czele z Agudas Isroel. Poważny konflikt miał miejsce w kontekście budowy wyższej uczelni rabinackiej. Ugrupowania laickie zdecydowanie sprzeciwiały się powstaniu Jesziwy, uzasadniając swoje stanowisko ważniejszymi potrzebami, mianowicie, że środki przeznaczone na tę inwestycję powinny być wydatkowane na wsparcie organizacji dobroczynnych lub innych działań prospołecznych.

W tych wyborach Aguda uzyskała aż 13 z puli 25 mandatów. W trakcie kadencji było aż trzech Przewodniczących Rady Gminy, w kolejności Bolesław Warman, Hersz Jojna Zylber oraz Mojżesz Szczarański.

1931 rokBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

W tych wyborach Aguda łącznie z bezpartyjnymi ortodoksami uzyskała ponownie znakomity wynik, zdobywając 13 miejsc w Radzie Gminy. Pomimo dobrego wyniku, wśród środowisk ortodoksyjnych zaczęły pojawiać się coraz silniejsze napięcia i konflikty. Umożliwiło to przejęcie władzy przez ugrupowania opozycyjne. Na stanowisko Przewodniczącego wybrano syjonistę doktora Marka Altena. Wybór ten okazał się niemożliwy do zaakceptowania przez władze państwowe, które doprowadziły do usunięcia go ze stanowiska, posługując się spreparowanymi zarzutami prokuratorskimi. Na miejsce Marka Altena Rada Gminy wybrała przedstawiciela Agudy Hersza Jojnę Zylbera, zaś jego następcą w 1934 roku został Szlomo Halbersztadt.

1936 rokBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Ostatnie wybory przed wojną odbyły się w 1936 roku. Wynik szeroko rozumianych środowisk ortodoksyjnych był najsłabszy w całym dwudziestoleciu międzywojennym, gdyż uzyskały one zaledwie 8 mandatów, z czego 4 przypadły Agudzie. Na stanowisko Przewodniczącego Rady wybrany został folkista inżynier Henryk Bekker, zaś Przewodniczącym Zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej desygnowano przedstawiciela Agudy Szlomo Halbersztadta. Bund, który zdobył 9 mandatów, co było najlepszym wynikiem otrzymał jedynie stanowisko Wiceprzewodniczącego Rady Gminy, powierzone Lejbowi Lererowi. W takiej konstelacji Gmina Wyznaniowa Żydowska w Lublinie funkcjonowała do stycznia 1940 roku, kiedy to na jej miejsce zgodnie z nazistowskim porządkiem prawnym, ustanowiono Judenrat

LiteraturaBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

Czajkowski T., Partie polityczne żydowskiego Lublina [w:] Scriptores nr 28, Lublin 2003, s. 160–161.

Radzik T., Agudas Isroel (Związek Izraela) w Lublinie w latach 1919–1939, [w:] Żydzi w Lublinie, T. Radzik (red.), t. II, Lublin 1998.

Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), Urząd Wojewódzki Lubelski (UWL), Wydział Społeczno-Polityczny (WSP), sygn. 164, 455, 456, 468, 485, 1896.

PrzypisyBezpośredni odnośnik do tego akapituWróć do spisu treściWróć do spisu treści

  1. Wróć do odniesienia Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), Urząd Wojewódzki Lubelski (UWL), Wydział Społeczno-Polityczny (WSP), sygn. 468, k. 1.
  2. Wróć do odniesienia APL, UWL, WSP, sygn. 1896, k. 122.

Powiązane artykuły

Powiązane osoby

Zdjęcia

Słowa kluczowe