Program Historia Mówiona realizowany jest w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” od 1998 roku. Polega on na rejestrowaniu, opracowywaniu oraz upowszechnianiu relacji mówionych dotyczących Lublina i Lubelszczyzny od dwudziestolecia międzywojennego do czasów współczesnych.

Program Historia Mówiona realizowany jest w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” od 1998 roku. Polega on na rejestrowaniu, opracowywaniu oraz upowszechnianiu relacji mówionych dotyczących Lublina i Lubelszczyzny od dwudziestolecia międzywojennego do czasów współczesnych.

Teatr NN

Samuel Gradel

Samuel Gradel - fotografia świadka historii
Samuel Gradel - fotografia świadka historii (Autor: Czajkowski, Tomasz)

Samuel Gradel urodził się w Lublinie w 1918 roku. Do 1929 roku mieszkał przy ulicy Staszica 22, później przeniósł się z rodziną do domu wybudowanego przy ulicy Probostwo 19 przez Spółdzielcze Stowarzyszenie Mieszkaniowe Spółdom, którego współzałożycielem był jego ojciec, Mojżesz Gradel. Uczęszczał do Gimnazjum Humanistycznego Koedukacyjnego Towarzystwa Zakładania Szkół Żydowskich, a później do szkoły budowlanej, którą ukończył z dyplomem technika budowlanego w 1937 roku. Przez dwa lata praktykował w Warszawie u architekta. Po wybuchu II wojny światowej wraz z bratem uciekł na piechotę do Kowla, stamtąd trafił do Podhajec. W 1940 roku zostali wywiezieni na Ural, gdzie przeżyli lata wojny. Do Lublina powrócił w 1946, przez 3 miesiące mieszkał z bratem w kibucu przy Lubartowskiej 19, po poznaniu losów wywiezionej do Bełżca rodziny postanowił wyjechać z Polski i dotrzeć do Palestyny. Próba nielegalnego przedostania się do kraju na okręcie Exodus nie powiodła się, dopiero 1 maja 1948 roku, na 2 tygodnie przed ogłoszeniem powstania państwa żydowskiego, bracia dotarli do Izraela. Samuel Gradel pracował początkowo w sklepie, po ataku państw arabskich na Izrael wstąpił do wojska. Do 1983 roku pracował jako inżynier budowlany. Jest wdowcem, ma córkę, dwoje wnuków i troje prawnuków. Mieszka w Tel Awiwie. Dwukrotnie odwiedził Polskę.

Samuel Gradel - relacja świadka historii

Samuel Gradel opowiada o domu rodzinnym przy ulicy Staszica 22, w którym spędził pierwsze lata życia – wspomina niewygodny układ mieszkania, znajdującą się w oficynie szkołę żydowską, a także bogatego sąsiada Szapirę, zajmującego drugie piętro budynku. W relacji mowa również o domu przy ulicy Probostwo 19 wybudowanym przez Spółdzielcze Stowarzyszenie Mieszkaniowe Spółdom, założone między innymi przez ojca Samuela Gradla, w którym rodzina mieszkała w komplecie w latach 1929-1939, a po wybuchu wojny przebywali tam rodzice Samuela Gradla, do czasu przesiedlenia ich do getta. Samuel Gradel opowiada o rodzicach – ojcu, Mojżeszu, działaczu społecznym, dyrektorze Banku Spółdzielczego Rzemieślników i Drobnych Kupców Żydów, właścicielu sklepu z książkami i materiałami piśmienniczymi, założycielu żydowskiej gazety „Lubliner Tugblat”, członku zarządu Gimnazjum Humanistycznego Koedukacyjnego Towarzystwa Zakładania Szkół Żydowskich; oraz matce, Szifrze z domu Braberman, pracującej w rodzinnym sklepie przy ulicy Kowalskiej 5. Mówi również o rodzeństwie – starszej siostrze Dworze i młodszym bracie Emanuelu. Kolejnym tematem poruszanym w relacji jest edukacja – nauka w gimnazjum humanistycznym, a później w szkole budowlanej, którą kończyło się uzyskaniem dyplomu technika budowlanego. Samuel Gradel wspomina przedwojenną dzielnicę żydowską – synagogi Maharszala i Maharama, a także warunki sanitarne panujące wśród biedoty żydowskiej. Mówi również o jesziwie i rabinie Majerze Szapirze. Opowiada o profesjach wśród przedwojennej społeczności żydowskiej. Lata 30. wspominane są z sentymentem jako czas nauki i zabaw szkolnych, wyjść na tańce, wyjazdów na letniska i wycieczki. Spokojne życie rodziny przerywa wybuch II wojny światowej. Samuel Gradel wraz z bratem uciekają z sąsiadami Neumannami do Kowla, a później, po ustanowieniu granicy na Bugu, do Podhajec. W 1940 roku zostają wywiezieni na Ural, do Lublina wracają dopiero w 1946 roku. Relacja z okresu wojennego dotyczy także korespondencji przychodzącej od rodziców z wojennego Lublina. W ostatniej części relacji mowa o życiu powojennym – powrocie do Lublina, poznaniu losów rodziny, trzech miesiącach spędzonych w kibucu przy ulicy Lubartowskiej 19, wyjeździe do Niemiec, a stamtąd do Izraela w 1948 roku.

Czytaj więcej

Samuel Gradel - relacja świadka historii

Samuel Gradel opowiada o przedwojennym Lublinie – domu przy ulicy Probostwo 19, nauczycielach z gimnazjum humanistycznego i szkoły budowlanej, przedwojennej służbie zdrowia, wizytach w kinie czy w łaźni Łabęckich. Wspomina znane osobistości przedwojennego Lublina – Belę Dobrzyńską, z której synem chodził do szkoły, Israela Kacenelenbogena, dobrego kolegę ojca, a także rodziny Langfusów i Szternfinklów, w tym powojenną pisarkę żyjącą we Francji, Annę Szternfinkiel-Langfus. Samuel Gradel opowiada również o powrocie do powojennego Lublina oraz próbie nielegalnego przedostania się z Niemiec do Palestyny na okręcie Exodus, która zakończyła się zawróceniem pasażerów do miejsca rozpoczęcia podróży. Mowa również o sytuacji po przyjeździe do Izraela, pracy w sklepie i wstąpieniu do wojska. W relacji pojawia się również temat powrotów do Polski po latach – wizyty w latach 80. i w roku 2000, kiedy Samuelowi Gradlowi towarzyszyła córka i brat.

Czytaj więcej