Program Historia Mówiona realizowany jest w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” od 1998 roku. Polega on na rejestrowaniu, opracowywaniu oraz upowszechnianiu relacji mówionych dotyczących Lublina i Lubelszczyzny od dwudziestolecia międzywojennego do czasów współczesnych.

Program Historia Mówiona realizowany jest w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” od 1998 roku. Polega on na rejestrowaniu, opracowywaniu oraz upowszechnianiu relacji mówionych dotyczących Lublina i Lubelszczyzny od dwudziestolecia międzywojennego do czasów współczesnych.

Teatr NN

Różka Doner

Różka Doner - fotografia świadka historii
Różka Doner - fotografia świadka historii (Autor: Czajkowski, Tomasz)

Różka Doner urodziła się 20 lipca 1920 w Lublinie w rodzinie Symy i Hersza Fiszaderów. Miała dwoje rodzeństwa – brata Samuela i siostrę Deborę. Uczęszczała do żydowskiej szkoły powszechnej i Gimnazjum Humanistycznego Koedukacyjnego Towarzystwa Zakładania Szkół Żydowskich. Maturę zdała w 1938 roku, plany wyjazdu na studia do Francji pokrzyżowała wojna. Po wybuchu II wojny światowej ojciec Różki Doner, doskonały krawiec, szył dla Niemców, co przez pewien czas chroniło rodzinę przed prześladowaniami. Po przeniesieniu rodziny do getta na Majdanie Tatarskim, pracowała w fabryce muchołapek na ulicy Lubartowskiej, do getta wracała na soboty i niedziele. Dzięki temu uniknęła akcji likwidacyjnej przeprowadzonej na Majdanie Tatarskim i uciekła z koleżanką do Warszawy, gdzie została przez szmalcowników przekazana polskiej policji, skąd trafiła do getta warszawskiego. Wielokrotnie opuszczała getto, przedostając się do Lublina. W trakcie powstania w getcie warszawskim była poza jego granicami, przedostała się do Lublina i wyjechała jako Polka na roboty do Niemiec. Po wejściu Rosjan wróciła do Polski. Ojciec do końca pracował dla Niemców jako krawiec, kilka dni przed wejściem Rosjan został wraz z żoną zabity. Różka Doner spotkała w Lublinie kuzynkę, z którą zamieszkała i pracowała w fabryce cukierków Veritas jako buchalterka. Wyszła za mąż, w 1948 roku urodziła córkę, w 1950 rodzina przeniosła się do Łodzi, stamtąd w czerwcu tego samego roku dostała się do Izraela. Urodziła drugą córkę, przez 10 lat prowadziła sklep tekstylny. Jedną córkę straciła w wypadku w 1964 roku, mąż zmarł w 2006.

Różka Doner - relacja świadka historii

Różka Doner opowiada o życiu w przedwojennym Lublinie – rodzicach, Symie i Herszu Fiszaderach, pracy ojca, sklepie matki, rodzeństwie, dziadkach, ulicy Cyruliczej, świętach i zwyczajach żydowskich, potrawach, domu rodzinnym przy Świętoduskiej 18, żydowskiej szkole powszechnej przy Lubartowskiej 24, Gimnazjum Humanistycznym Koedukacyjnym Towarzystwa Zakładania Szkół Żydowskich, nauczycielach, maturze. Druga część relacji dotyczy czasów wojennych, mowa o pracy ojca dla Niemców, opuszczeniu mieszkania pod tworzone getto i przeniesieniu się na Lubartowską 23, wysiedleniu do getta na Majdanie Tatarskim, pracy w fabryce muchołapek na ulicy Lubartowskiej, likwidacji getta na Majdanie Tatarskim i ucieczce do Warszawy, wydaniu w ręce polskiej policji przez szmalcowników i trafieniu do getta warszawskiego, opuszczaniu getta i przedostawaniu się do Lublina, wyjeździe na roboty do Niemiec pod fałszywym nazwiskiem, powrocie do Polski po wkroczeniu Rosjan. W relacji mowa też o czasach powojennych – życiu w Lublinie, pracy, zamążpójściu, narodzinach córki, wyjeździe do Łodzi w 1950 roku, a po kilku miesiącach do Izraela, trudnych początkach w Izraelu, rodzinie.

Czytaj więcej

Różka Doner - relacja świadka historii

Różka Doner opowiada o dzieciństwie i młodości w przedwojennym Lublinie – rodzinie, domu rodzinnym przy ulicy Świętoduskiej 18, sklepie tekstylnym matki i pracy w nim, targu polskim i żydowskim, teatrach i kinach, pierwszym spektaklu pt. „Mirele Efros” z Ester Kamińską, bar micwie brata, czytaniu książek, Bramie Grodzkiej i dzielnicy żydowskiej, ślubie i weselu żydowskim. Część relacji dotyczy lat wojennych – wybuchu wojny, bombardowania Lublina, prześladowania ludności żydowskiej, utworzenia getta w Lublinie, wyrzucenia z mieszkania, przeniesienia na ulicę Lubartowską 23, próby przedostania się za Bug przez ojca i brata, likwidacji getta na Podzamczu, getta na Majdanie Tatarskim, pracy w fabryce muchołapek na ulicy Lubartowskiej, likwidacji getta na Majdane Tatarskim i ucieczki do Warszawy, aresztowania przez polską policję i trafienia do getta warszawskiego, opuszczania go i przedostawania się do Lublina, powstania w getcie warszawskim i jego likwidacji, wyjazdu na roboty do Niemiec pod fałszywym nazwiskiem, pobytu na niemieckiej wsi, wkroczenia Rosjan i powrotu do Lublina. Mowa również o losach powojennych – spotkaniu kuzynki, pracy w fabryce cukierków Veritas, pracy w komitecie żydowskim, powrotach Żydów z ZSRR, stosunku Polaków do powracających Żydów, cudzie lubelskim, wyjeździe do Łodzi, a w 1950 roku do Izraela, niezrozumieniu ze strony miejscowych Żydów. Relację kończy refleksja o życiu, śmierci, przypadkowości przeżycia.

Czytaj więcej