W maju 2014 roku Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” rozpoczął realizację projektu „Drewniany Skarb. Chroniąc dziedzictwo, kreujemy przyszłość”. Działanie polegało na dokumentowaniu i promocji tradycyjnej architektury drewnianej miasteczek Lubelszczyzny.

W maju 2014 roku Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” rozpoczął realizację projektu „Drewniany Skarb. Chroniąc dziedzictwo, kreujemy przyszłość”. Działanie polegało na dokumentowaniu i promocji tradycyjnej architektury drewnianej miasteczek Lubelszczyzny.

Teatr NN

Opis realizacji projektu

„Mało jest w świecie krajów, w których historia kultury materialnej byłaby równie silnie jak w Polsce związana z drewnem. (…) Bo też świat form polskiego drewna powstawał dzięki warunkom przyrodniczym krajobrazu, wypełnionego w przeważającej mierze puszczami i leśnymi ostępami”.
Jan W. Rączka, Architektura drewniana, Kraków 1990, s. 24.

Okno domu drewnianego przy ulicy Tomaszowskiej 16 w Krasnobrodzie
Okno domu drewnianego przy ulicy Tomaszowskiej 16 w Krasnobrodzie
 

 

Idea

Lubelszczyzna posiada bogatą tradycję wykorzystania drewna w budownictwie. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu drewno było budulcem dominującym we wsiach, miasteczkach i na obrzeżach dużych miast. Charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego regionu były małe, wielokulturowe miasteczka. Ich drewniana zabudowa: domy, świątynie, budynki użyteczności publicznej, to jedno z najbardziej oryginalnych zjawisk w polskiej i środkowoeuropejskiej architekturze. Do dziś zachowały się ostatnie przykłady charakterystycznych zespołów małomiasteczkowej zabudowy, tak zwane domy podcieniowe.

Norwegia szczyci się bogatą i, co istotne, niezakłóconą zniszczeniami wojennymi, tradycją budowania w drewnie. Mając na uwadze tę ciągłość i trwałość form architektonicznych, jak również wysoko rozwinięte metody ochrony, dokumentacji i promocji drewnianego dziedzictwa, oparliśmy nasz projekt na współpracy i wymianie doświadczeń, między innymi z ekspertami z Norsk institutt for kulturminneforskning (NIKU) i Vestfoldmuseene IKS (Larvik Museum).

Projekt miał na celu dokumentowanie i promocję tradycyjnej architektury drewnianej miasteczek Lubelszczyzny oraz uwrażliwienie społeczności lokalnych na problem degradacji wielokulturowego dziedzictwa Lubelszczyzny.


Miasteczka

Do projektu zostało wytypowanych pięć miasteczek z terenu Lubelszczyzny: Dubienka, Krasnobród, Szczebrzeszyn, Tyszowce i Wojsławice. Są to miejscowości, które w okresie międzywojennym były typowymi miasteczkami wielokulturowymi – zamieszkanymi przez społeczność chrześcijańską wyznania rzymskokatolickiego, społeczność żydowską, a także prawosławną. Wszystkie wybrane miejscowości posiadają rynki, wokół których w okresie międzywojennym znajdowało się wiele przykładów architektury drewnianej, w tym charakterystyczna dla architektury Lubelszczyzny zabudowa podcieniowa (Krasnobród, Wojsławice).

Miejscowością z Norwegii, dla której zostały przygotowane makiety 3D, jest miasto Larvik położone w południowo­ wschodniej części kraju. Jego początki datuje się na 1671 rok. Larvik składa się z trzech organizmów osadniczych połączonych w całość w 1838 roku. Przestrzeń miasteczka jest całkowicie wypełniona architekturą drewnianą. Zaproszeni do projektu partnerzy, szczególnie Larvik Museum, dysponują dokumentacją rysunkową, fotograficzną i techniczną, która umożliwiła pokazanie rozwoju przestrzennego miasta w trzech okresach historycznych.


Przebieg

Działania projektowe rozpoczęły się w maju 2014 roku podróżami studyjnymi ekspertów po Polsce i Norwegii oraz uruchomieniem strony internetowej projektu dostępnej pod adresem www.drewnianyskarb.teatrnn.pl. W lipcu i sierpniu 2014 roku odbyły się inwentaryzacje drewnianych obiektów połączone ze skanowaniem 3D rynków we wszystkich miejscowościach Lubelszczyzny objętych projektem. Równolegle były prowadzone kwerendy badawcze w bibliotekach i archiwach: Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie, Archiwum Państwowym w Lublinie, Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Lublinie i jego delegaturach w Zamościu i Chełmie, Instytucie Sztuki PAN, Bibliotece Narodowej, Narodowym Archiwum Cyfrowym.

 

 

Po przygotowaniu materiałów referencyjnych do budowy makiet wirtualnych rozpoczęto pracę nad modelowaniem 3D. Prace te wykonała firma Cocomo – Antoni Janicki z Poznania. Wirtualne makiety miasteczek Lubelszczyzny i Larviku zostały umieszczone w multimedialnym serwisie internetowym dotyczącym architektury drewnianej (www.drewnianyskarb. teatrnn.pl).

Na podstawie materiałów zebranych w wyniku kwerend i pozyskanych od norweskich partnerów projektu zostały też przygotowane wskazówki związane z ochroną i konserwacją drewna.

 

W pierwszej połowie września 2015 roku zostały zorganizowane warsztaty edukacyjne, skierowane do przedstawicieli samorządów, pracowników instytucji kultury i młodzieży szkolnej. Uczestnikami były między innymi osoby pochodzące z miejscowości objętych projektem (Dubienka, Wojsławice, Szczebrzeszyn, Krasnobród, Tyszowce). Uczestnicy warsztatów zdobywali wiedzę o tradycyjnej architekturze, sposobach jej ochrony i rewaloryzacji. Warsztaty miały formę zajęć teoretycznych – wykładów i prezentacji – oraz praktycznych, takich jak zwiedzanie Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie, pokaz skanowania 3D, zajęcia z cieślami z Polski i Norwegii.

W końcowym etapie realizacji projektu została przygotowana wystawa prezentująca architekturę drewnianą występującą na Lubelszczyźnie oraz w Larviku i na terenie Norwegii. Wystawa była prezentowana w Norwegii i miasteczkach Lubelszczyzny.

Wiedza zgromadzona podczas projektu została zebrana w dwóch publikacjach książkowych, dostępnych w wersji papierowej i elektronicznej do pobrania ze strony projektu.

>>> broszura edukacyjna

>>> publikacja pokonferencyjna

 

Podsumowaniem wszystkich działań była konferencja z udziałem ekspertów i osób zainteresowanych z Polski i Norwegii, która odbyła się w Bramie Grodzkiej w Lublinie. Projekt zakończył się w grudniu 2015 roku.

 


Podsumowanie

Jednym z najważniejszych osiągnięć projektu jest stworzenie sieci zrzeszającej osoby, instytucje i organizacje zainteresowane ochroną drewnianego dziedzictwa regionu. Są pośród nich szkoły, samorządy, instytucje kultury, małe firmy, eksperci, przewodnicy i nauczyciele, którzy widzą w tym obszarze szansę na własny rozwój. Co ważne, dzięki warsztatom dla młodzieży udało się znaleźć osoby, które w przyszłości mogą się włączyć w różne działania. W kolejnych projektach i programach Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” będziemy starali się tę sieć rozwijać i powiększać.

W ramach projektu nawiązaliśmy też współpracę z Muzeum Wsi Lubelskiej oraz z Katedrą Architektury, Urbanistyki i Planowania Przestrzennego Politechniki Lubelskiej. To partnerzy, dzięki którym projekt wzbogacił się o dwa istotne elementy. Pracownicy muzeum specjalizują się „w tworzeniu, ochronie, opiece i udostępnianiu dziedzictwa materialnego i niematerialnego kultury oraz środowiska, odwzorowującego historyczne formy osadnicze, domostwa, obiekty użyteczności społecznej wsi i miasteczek wraz z ich wyposażeniem oraz formami tradycyjnego krajobrazu naturalnego i kulturowego”. (Por. http://skansen.lublin.pl/pl/historia, [dostęp: 10.07. 2015].)

Pracownicy Politechniki Lubelskiej wdrożyli do działań projektowych nowoczesne technologie związane ze skanowaniem 3D, które można wykorzystywać w ochronie dziedzictwa kulturowego. Wykonali skany 3D rynków miejscowości wytypowanych do projektu i udostępnili je odpowiednio przetworzone, tak aby można je było wykorzystać w dalszych działaniach.

Jednym z głównych narzędzi zapewniających trwałość projektu są modele 3D miasteczek Lubelszczyzny i Larviku. Są one dostępne bezpłatnie dla wszystkich zainteresowanych na stronie internetowej projektu. Dzięki tej formie wizualizacji przekładamy wiedzę oraz dane zgromadzone w ramach badań, kwerend czy skanowania 3D na język, który może trafić do każdego odbiorcy. Trafnie opisuje ten proces dziennikarz Edwin Bendyk: „to nie tylko rekonstrukcja, upamiętnianie, lecz także aktywna praca pamięci polegająca na tłumaczeniu zapomnianych symboli i treści na nowy język i nową, wielomedialną wrażliwość mieszkańca współczesności”. (http://teatrnn.pl/kalendarium/node/1450/powiedzieli_o_ nas, [dostęp: 10.07.2015].)

 

Liderem projektu był Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” instytucja działająca w Lublinie na rzecz historii i dziedzictwa kulturowego Lublina i regionu lubelskiego. Partnerami projektu byli: Norsk institutt for kulturminneforskning (NIKU) oraz Vestfoldmuseene IKS (Larvik Museum).

NIKU to niezależna instytucja typu non profit zajmująca się dziedzictwem kulturowym w aspekcie ochrony i zrównoważonego zarządzania. Do jego głównych specjalizacji należą: ochrona dzieł sztuki i zabytków architektury; archeologia; dziedzictwo kulturowe Dalekiej Północy; planowanie przestrzenne z  uwzględnieniem ochrony dziedzictwa kulturowego w budownictwie obiektów użyteczności publicznej oraz obiektów komercyjnych.

Larvik Museum zostało założone w 1916 roku w celu ochrony i odnowy historycznych budynków w Larviku. Realizowane projekty to: „Pałac Hrabiego”, projekt mający na celu renowację rezydencji drewnianej w Larviku; „Dziedzictwo Kulturowe Zachodniego Morza”; „Dzieje Larviku”, stały projekt realizowany przez Larvik Museum mający na celu badanie dziedzictwa kulturowego i historii w okresie duńskiego panowania w latach 1671–1805.

 

Projekt „Drewniany Skarb. Chroniąc dziedzictwo, kreujemy przyszłość” został zrealizowany w ramach programu Promowanie różnorodności kulturowej i artystycznej w ramach europejskiego dziedzictwa kulturowego finansowanego z funduszy EOG, pochodzących z Islandii, Liechtensteinu i Norwegii, oraz środków krajowych.

 

 Łukasz Kowalski, Tadeusz Przystojecki