W maju 2014 roku Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” rozpoczął realizację projektu „Drewniany Skarb. Chroniąc dziedzictwo, kreujemy przyszłość”. Działanie polegało na dokumentowaniu i promocji tradycyjnej architektury drewnianej miasteczek Lubelszczyzny.

W maju 2014 roku Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” rozpoczął realizację projektu „Drewniany Skarb. Chroniąc dziedzictwo, kreujemy przyszłość”. Działanie polegało na dokumentowaniu i promocji tradycyjnej architektury drewnianej miasteczek Lubelszczyzny.

Teatr NN

Drewniany Skarb

Lubelszczyzna przez wieki posiadała bogatą tradycję wykorzystania drewna w budownictwie i innych gałęziach gospodarki, dzięki dużym skupiskom leśnym występującym na tym terenie. Drzewa nadały charakter krajobrazowi przyrodniczemu tego miejsca, natomiast drewno, jako podstawowy budulec, tworzyło koloryt okolicznych wsi i miasteczek. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu drewniana architektura dominowała w całym regionie. Dwie wojny światowe, a następnie okres PRL-u doprowadziły do zniszczenia i dewastacji znacznej części budownictwa drewnianego. Zniszczone zostały cenne zabytki architektury oraz całe miasteczka. Dewastacji uległy także wielkie obszary leśne.

W projekcie „Drewniany Skarb. Chroniąc dziedzictwo, kreujemy przyszłość” chcemy podkreślić jak niezwykłym materiałem budowlanym jest drewno i pokazać jak silnie definiowało ono charakter krajobrazu kulturowego regionu.


Mało jest w świecie krajów, w których historia kultury materialnej byłaby równie silnie jak w Polsce związana z drewnem (…). Bo też świat form polskiego drewna powstawał dzięki warunkom przyrodniczym krajobrazu, wypełnionego w przeważającej mierze puszczami i leśnymi ostępami.

Jan W. Rączka, Architektura drewniana, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1990


Lubelszczyzna leżąca na pograniczu Wschodu i Zachodu przez setki lat zachwycała niezwykle różnorodną drewnianą architekturą ludową. Różnorodność wynikająca głównie z geografii i historii tych terenów była przyczyną krzyżowania się i wzajemnego oddziaływania różnych tradycji budowlanych. Można tu było zobaczyć kościoły rzymskokatolickie, cerkwie prawosławne i greckokatolickie, zbory protestanckie, żydowskie bożnice, a nawet meczety tatarskie, przede wszystkim jednak małe miasteczka z tak bardzo charakterystyczną drewnianą zabudową i czworobocznymi rynkami, zamieszkiwane najczęściej przez Polaków i Żydów (choć nie tylko).

 

Jednym z najważniejszych czynników, które miały wpływ na urodę miasteczek było drewno – budulec, z którego powstała większość domów, świątyń i innych obiektów. Wiązało się to z powszechną obecnością dużych, zwartych kompleksów leśnych obok powstających wsi, miasteczek czy też dworów. Na setki lat budownictwo drewniane stało się nierozerwalną i najbardziej widoczną częścią polskiego krajobrazu. Architektura drewniana była poniekąd jego organicznym przedłużeniem.

Drewno zaczęło dominować w architekturze wiejskiej i małomiasteczkowej. Stało się podstawowym elementem konstrukcyjnym przy budowie ścian i dachów, służyło też do robót wykończeniowych (stolarka) oraz jako materiał zdobniczy. Dzięki wykorzystywaniu drewna w budownictwie rozwinęły się specjalistyczne umiejętności jego obróbki (ciesielstwo, stolarstwo). Przyjrzyjmy się teraz tym najczęściej występującym obiektom architektury drewnianej.

Najważniejszym z nich był zawsze dom mieszkalny. Kolejne obiekty to budynki gospodarcze (stodoły, spichrze, budynki dla zwierząt) oraz tzw. mała architektura (ule, bramy, furtki, studnie). Ważne miejsce w architekturze drewnianej zajmują obiekty sakralne (kościoły katolickie, cerkwie, synagogi, meczety, kościoły protestanckie, kapliczki i krzyże), przemysłowe (młyny wodne, wiatraki, olejarnie, kuźnie) oraz użyteczności publicznej (karczmy, remizy strażackie, szkoły).

 

Stolarka okienna domu drewnianego przy Rynku 2 w Dubience
Stolarka okienna domu drewnianego przy Rynku 2 w Dubience

 

W chwili obecnej tradycyjne budownictwo drewniane przechodzi do przeszłości. Rzadkością są już wiatraki, młyny wodne, kuźnie, karczmy, drewniane budynki w wiejskiej zagrodzie. Stąd też istnieje potrzeba opisania i ocalenia tego, co jest jeszcze możliwe. Każdy zachowany drewniany obiekt jest nie tylko świadectwem tradycyjnego budownictwa drewnianego, ale również źródłem wiedzy o zwyczajach, kulturze, historii regionów i narodów. Obraz wsi i małych miasteczek – czyli tych miejsc, gdzie architektura drewniana była najbardziej widoczna – na skutek wojny uległ radykalnej zmianie. Zginęła społeczność żydowska, nadająca im charakterystyczny klimat. W dużym stopniu uległa zniszczeniu i dewastacji typowa drewniana zabudowa. To, co pozostało z drewnianego budownictwa, stało się dla właścicieli synonimem biedy i zacofania, a w konsekwencji prowadziło do kolejnej fali zniszczeń – zastępowania budownictwa drewnianego murowanym. Towarzyszył temu procesowi kompletny brak szacunku i świadomości wagi drewnianej architektury. Na wiele lat tradycja budowania z drewna praktycznie zanikła, powstało przekonanie, że architektura drewniana jest anachroniczna.

 

W projekcie „Drewniany Skarb. Chroniąc dziedzictwo, kreujemy przyszłość” pokazujemy funkcję, jaką pełniło, i nadal może pełnić, drewno w dawnej architekturze polskiej. Prezentujemy zachwycającą jednorodność i harmonię architektury drewnianej ze środowiskiem przyrodniczym. Szukamy odpowiedzi na pytanie, skąd brał się unikalny charakter drewnianych domów i uroda małych miasteczek z ich drewnianą zabudową.

 

Tomasz Pietrasiewicz